بنده

از مقدمّه‌ای که برای کتاب بلوغ در زندگی دوم نوشته‌ام:

«أخسر النّاس صفقة رجل أخلق یدیه فی آماله و لم یساعده الأیّام على أمنیّته فخرج من الدّنیا بغیر زاد و قدم على اللَّه تعالى بغیر حجّة.» : «زیان­کارترین مردم آن کس است که عمرى به آرزو گذارند و روزگار وى را بمنظور نرساند و از دنیا بى‌­توشه برون رود و در پیشگاه خداوند دلیلى نداشته باشد.»

(نهج الفصاحه - حدیث 108)

ما بعنوان مسلمان، چقدر مجاز به رؤیاپردازی هستیم؟ در واقع مسئله­‌ی اصلی «زمان» است. عمر بعنوانِ بازه­‌ی زمانی محدود به انسان اجازه­‌ی عملی محدود می­دهد. آنچه که در حدیث مذکور نیز برجسته است «اتلافِ عمر» است. امّا انسان چرا به رؤیا می­پردازد؟ ویژگی اصلی رؤیا «آزادی» است. آزادی [مساحمتاً] بی حد و حصری که انسان را به خود می­کشاند. این ویژگی ذاتی بشر است که به آن­چه دارد اکتفا نمی­کند و به آن­چه ندارد حرص می­ورزد امّا آن­چه دنیا بر او اعمال می­کند «محدودیت» است پس انسان به دنبال «فرار» از محدودیت به رؤیا پناه می­آورد. و طبیعی است انسان لیبرال پیشگام در فرار از واقع به مَجاز باشد. ما به جهان­های مجازی بعنوانِ وسیله­ ای برای رؤیاپردازی می­نگریم. همانطور مسکر وسیله­‌ی خیال­پردازی و «فرار» از واقعیّت است. آنچه که عقل را زایل می­کند.

از وقتی با رنسانس ادّعای «ساختنِ بهشت در دنیا» مطرح شد انسان بصورت بچّه‌­گانه‌­ای خواست با انگار نکردنِ «حضرتِ حق» و «حقیقت» خود را بی­‌نیاز از آن ببیند. همچون کودک خردسالی که سر به لجبازی گذاشته باشد و با انگار نکردنِ مادر و پدرش بخواهد بگوید من بدون شما هم می­توانم زندگی کنم. در این مسیر، حضرتِ حق محدودیت را در کنارِ ذات بی­نهایت طلب انسان آرام داده است تا انسان بتواند از دنیا جدا شده و به آن دل نبندد و با بندگی حضرتش در راه کمال و جاودانگی قدم بردارد[1]. امّا انسان غربی، این کودک گستاخ و لجباز، درست همچون پسرِ نوح می­ماند. در این طوفانِ عظیم می­گوید: «اگر بروم بالای آن کوه نجات می­یابم.» و چون کوه زیر آب رفت و پدر به وی گفت دستم را بگیر، باز لجبازانه روی می­گرداند و می­گوید: «آن یکی کوه بلندتر است. بالای آن که بروم نجات می­یابم.» این انسانِ غربی مستکبر و لجباز مدام به خود وعده­‌های سر خرمن می­دهد: اگر کُمُون حاصل شود خوشبخت می­شویم؛ اگر اقتصاد آزاد محقق شود، خوش­بخت می­شویم؛ اگر منابع زمین تمام شدند به کُراتِ دیگر می­رویم و خوشبخت می­شویم (فرضی تخیّلی که در فیلم­هایش نشان می­دهد). و حالا این بشرِ مستکبر، لجباز، خیال­پرداز و فراری، وعده­‌ی سر خرمن دیگری دارد: اگر به جهانِ مجازی برویم خوشبخت می­شویم. غربِ آویزان از تخنه، به ریسمانِ نامطمئنی چنگ زده است. همچون پسرِ نوح، از محدودیّت و واقعیّت فراری است و چه مضحک است فرار «از دنیا به دنیا».

چارلی بروکر (کارگردان سری black mirror - در قسمتِ دوم مجموعه به نام Fifteen Million Merits کارگردان سعی دارد تصویری نمادین از آینده­‌ی مجازی انسان نمایش دهد. جایی که همه‌­چیز مجازی و مصنوعی است.) در مورد عنوان سریال خود به روزنامه­‌ی گاردین این­چنین پاسخ گفت: «اگر تکنولوژی مخدر است و انسان را نئشه می‌کند پس، دقیقاً، اثرات جانبی این ماده‌­ی مخدر چیست؟ این فضای بین لذت و ناآرامی جایی است که آینه سیاه، سریال درامای جدید من، رویش کار میکند. «آینه سیاه» عنوان همان هست که شما روی هر دیوار، هر میز، کف هر دست، صفحه نمایش سرد و براق تلویزیون، مانیتور، و گوشی­های هوشمند می­بینید.» علاوه بر این­که مسکر به خودی خود برای مسلمان حرام است و این­که موجب اتلافِ عمر می­شود، عوارضِ دیگر این مسکر چیست؟ شاید مهم­ترین عارضه­‌ی این فرار به جهان مجازی آن چیزی باشد که در کلام رسول خدا عنوان شد. عارضه‌­ای که در تمام مسکرها وجود دارد. پیامبر فرمود: «و از دنیا بى‌­توشه برون رود». این کلامِ مختصر می­تواند مقدّمه­‌ای بر یک عارضه­‌ی روانی بسیار فاجعه­‌بار است.

در سینماییِ inception (که مخاطبینِ این کتاب قطعاً نیازمندِ تماشا و مطالعه­‌ی دقیق آن بعنوانِ یک منبع اطّلاعاتی هستند[2]) شخصیّتی وجود دارد به نام «مال» که همسرِ «کاب» است و هر دو در جهانِ مجازیِ خود به رؤیاپردازی اقدام کرده‌­اند به نحوی که بازگشت به جهان واقعی و محدودیّت­هایش برای­شان بسیار سخت و تلخ شده است. «مال» شخصیتی است که عارضه­‌ی بی­‌توشگی را با علائمِ بالینیِ افسردگی از خود نشان می­دهد. انسان با صرف کردنِ وقت در جهان مجازی و فعّالیت در آن کم کم چیزهایی می­سازد و وابسته می­شود. [3] ولی آیا این چیزها واقعاً هستند؟ و با بازگشت به جهان واقع آن چیزها را از دست می­دهند. امّا آیا انسان­ها همیشه در جهان مجازی هستند؟ با خارج شدن از رؤیا، همه‌­ی رؤیا نابود می­شود و انسان هیچ ندارد. حال اگر انسان عمر خود را در رؤیا بگذراند و چون رؤیا همچون حباب نابود و تمام شود، آیا انسان به یکباره احساس پوچی نمی­کند؟ احساسی مشابه با آنکه انسان به یکباره تمام اموال خود را از دست بدهد و حتّی بدتر از آن دوستان و نزدیکانش را نیز یکباره از دست بدهد (اتفاقی که در جهان واقع بعید است ولی در جهانِ مجاز بسیار محتمل است). به هر میزان که انسان بیشتر به رؤیایش پرداخته باشد با از دست دادنِ آن بیش­تر احساس پوچی می­کند. کار حتّی از این بدتر هم می­تواند باشد. انسان هر بار که از جهانِ مجازی خارج می­شود انگار آنرا از دست داده است پس هرچه بیشتر به رؤیا یا جهان مجازی­‌اش پرداخته باشد، زودتر می­خواهد به جهانِ مجازی خود بازگردد. و در انتها به جایی می­رسد که احساس می­کند «خودِ» مجازی وی اصل است و «خود» واقعی­اش فرع.[4] و آن موقع است که «خودکشی» بعنوانِ یک راه فرار کامل از واقعیت مطرح می­شود. اتّفاقی که در فیلم Inception برای «مال» رخ داد و نیز فیلمِ black heaven به زیبایی آن را تصویر کرد. این بی­‌توشگی که در کلام رسول عظیم­‌الشأن بیان شد حتّی بیش از این است. چه بد است انسان در این جهانِ واقعی با پرداختن به رؤیا در نهایت بی­‌توشه باقی بماند و در محضر عدل الهی «و در پیشگاه خداوند دلیلى نداشته باشد.»

عارضه­‌ای که نویسنده‌­ی علاقمند به «تخنه» و تکنولوژی نیز نتوانسته از کنار آن بگذرد و در فصل نهم به آن اشاره داشته: «ساکنی پیش­گویی کرد که افراد بسیاری که در دوره‌های پر نوزاد به جهان آمده‌­اند به زودی بازنشسته خواهند شد و من فکر می­کنم بسیاری از آنان آن اندوخته­‌ی بازنشستگی سحرآمیزی را که فکر می­کردند هنگام بازنشسته شدن خواهند داشت ندارند.»